مقبره زاهد شیر خرم آباد
مقبره زاهد شیر خرم آباد، قدمت این اثر تاریخی ارزشمند مربوط به قرون هفت و هشت هجری است که به شماره ۱۹۲۴ مورخ ۱۳۷۶/۷/۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
مقبره زاهد شیر در 9 کیلومتری شمال شرقی خرم آباد بعد از پلیس راه روستای زاهد شیر ، بر روی یک تپه باستانی واقع است که اکنون قبرستان اهالی روستا در اطراف آن شکل گرفته است .
مقبره دارای یک درچوبی با ارزش بوده که اکنون چوب درگاه آن بر جای مانده و مابقی وجود ندارد و حمید ایزد پناه در چوبی را این گونه توصیف کرده است : «اندازه هر لنگه از درها 55×170 سانتی متر بوده و در بالای هر در جملاتی با خط نسخ کنده کاری شده است » . روی چوب وسط این جمله نوشته است :
« امر به عمل هذا الباب شاوردی بیک بن محمد بیک »
برای این بنا می توان دو مرحله ساخت در نظر گرفت که شامل بنای قدیمی و الحاقی جدید است. بنای قدیمی در داخل و خارج به شکل هشت ضلعی ساخته شده است. در بدنه هر ضلع برجستگی هایی دیده می شود که به صورت نیم ستون های پشتیبان چسبیده به دیوار عمل می کنند. این نیم ستون ها به شکل یک در میان دیوارهای مجاور ضلع ورودی و دیوارهای دو طرف ضلع عقب را دربر گرفته اند.در ورودی در وسط ضلعی که به سوی شمال قرار گرفته تعبیه شده است. گنبد بنا که بالای اضلاع هشت گانه قرار گرفته به شکل یک مخروط کلاه درویشی اجرا شده و دارای هشت ترک است.ایوان یا قسمت الحاقی جدید به صورت مستطیل بوده و پوشش سقف آن با مصالح امروزی مانند آجر و آهن ساخته شده است. بنای قدیمی نقشه هشت ضلعی دارد که طول هر ضلع بیرونی آن از قسمت ورودی و در جهت حرکت عقربه های ساعت ۲۴/۳، ۱۵/۳، ۲۱/۳، ۱۸/۳، ۱۰/۳، ۱۱/۳، ۲۶/۳ و ۲۱/۳ متر است. دیوارهای خارجی به علت تبعیت از زمین کمی اختلاف ارتفاع دارند. با این حال، مرتفع ترین قسمت حدود ۳۰/۳ متر از سطح زمین بلندتر است. ضخامت دیوارهای بنا به درستی قابل اندازه گیری نیست، اما از طول درگاهی در ورودی شاید بتوان قطر آن را در حدود ۱۱۴ سانتی متر تخمین زد. نیم ستون های چسبیده به دیوار نیز حدود ۹۰ تا ۷۷ سانتی متر قطر دارند. ارتفاع بلندترین آن ها حدود ۲۴۰ سانتی متر است.گنبد بنا دارای هشت ترک است که طول هر ضلع آن در قاعده به اندازه اضلاع دیوارها بوده و ارتفاع اضلاع هشت گانه از کف بام تا نوک هرم به ۸ متر می رسد. به طور کلی ارتفاع بنا از بالاترین سطح تا کف زمین حدود ۱۱ متر است.بنای قدیمی از یک قسمت اتاق مقبره (گنبد خانه) تشکیل شده و بر اساس نقشه هشت ضلعی طراحی شده است. اضلاع درون بنا به ترتیب ۳۲/۲، ۰۳/۲، ۹۴/۱، ۴۸/۲، ۹۸/۱، ۴۵/۲، ۰۳/۲، ۴۲/۲ متر است.مصالحی که برای ساخت بنا مورد استفاده قرار گرفته آجر، سنگ، گچ هستند و در ساخت قسمت الحاقی از مصالح امروزی استفاده شده است. ابعاد آجرهایی که در این بنا به کار برده شده اند، متفاوت است. به طور مثال: آجرهای به کار رفته در کف مقبره دارای ابعاد کوچکتری هستند که اندازه آن ها حدود ۴×۵/۱۹×۵/۱۹ سانتی متر است. همچنین آجرهایی که برای ایجاد قوس های طاق نماها به کار گرفته شده حدود ۵×۲۸×۲۸ سانتی متر است که ابعاد بزرگتری دارند.به نظر می رسد اندازه آجرها در پایین دیوارهای مقبره بزرگتر از رج های ردیف های بالاتر است علاوه بر آجرهای مذکور نمونه های با ابعاد ۵×۵/۲۲×۵/۲۲ و ۶×۵/۲۳×۵/۲۳ و ۵×۱۲×۵/۲۲ سانتی متر در دیواره های مقبره بکار رفته است. آجرها عموماً به رنگ زرد و قرمز هستند.نمای خارجی دیوارها از آجر ساخته شده، اگر چه پوشش داخلی گنبد از آجر ساخته شده اما عکس های قدیمی نشان می دهد که پوسته خارجی گنبد از سنگ های رود خانه ای با ملاط گچ بنا شده و سپس تمام سطوح آن با آجر فرش شده است. اکنون سطوح خارجی گنبد را با پوسته ای از سیمان پوشانده اند. در قسمت پایین دیوارها یک رج آجر به صورت راسته و رگچین دور تا دور بنا را فرا گرفته است.در ورودی در وسط ضلعی که به سوی شمال قرار گرفته تعبیه شده است. این ورودی ارتفاع نسبتاً کوتاهی دارد و دو پله از سطح زمین پایین تر است. به این ترتیب، کف مقبره حدود ۶۱ سانتی متر پایین تر از سطح زمین های اطراف قرار گرفته و از طریق ۲ پله که بلندی هر یک حدود ۲۸ سانتی متر است می توان به درون مقبره راه یافت. به همین دلیل، ارتفاع بنا از داخل بلندتر به نظر می رسد و دیوارها در نمای بیرونی به علت بالا آمدن و انباشت خاک کوتاه تر است.در چهار ضلع از دیواره های هشت گانه بنا، طاق نماهایی ایجاد شده که بلندی آن ها به یک اندازه است. این طاق نماها عبارتند از: ضلع شمالی که ورودی بنا در داخل آن تعبیه شده است. ضلع جنوبی که محراب در آ ن قرار دارد و در راستای ورودی واقع است. اضلاع شرق و غرب نیز دارای دو طاق نما به شکل دو طا قچه بزرگ تو گود ساخته شده و در مقابل هم قرار دارند.برای ایجاد گنبد یک حاشیه تزئینی را به صورت پتگین «پتگین: زائده ای که با پیش کردن آجر در نمای داخلی و خارجی بنا به وجود می آید» با پیش دادن آجرها روی زمینه هشت ایجاد کرده اند. سپس در بالای اضلاع هشت گانه، قاب سازی های برجسته ای به وجود آورده که درون آن ها هشت طاق نمای زیبا با تزئینات آجری تعبیه شده است. طاق نماهای هشت گانه بر بالای بدنه هشت ضلعی بر پا شده و به داخل جمع می شوند به این ترتیب، طرح هشت ضلعی به روش گوشه سازی پتگین برای ساخت گنبد آماده شده است.هر چند دایره کامل برای ساقه گنبد ایجاد نشده اما شکل هشت ضلعی تنگ تر گردیده و گوشه های آن تا حدودی با هشت یال شکل گرفته است. آجر چینی روی طاق نماها به صورت رگچین «نوعی چیدن رگه های آجر در گنبدسازی که آجرها موازی خط افق چیده می شود همه گنبدهای رک به صورت رگ چین ساخته می شود» به طرف نوک هرم امتداد یافته و گنبد مخروطی شکل را تشکیل داده است.نمای درونی بنا تمامی آجری بوده و توسط گچ در هیچ قسمت پوشیده نشده است. محراب بنا از لحاظ تزئینات ساده بوده و دارای سه قوس آجری متوالی بوده و مجموعاً داخل طاق نمای جنوبی قرار گرفته اند.درون بنا دارای طرح های آجر کاری زیبایی است. در ابتدای ورود به مقبره در بغل درگاه و کناره های قائم ورودی آجرها را به شکل کلاغ پر «آجری که یک گوشه آن به اندازه نصف کوچک آجر قطع شده است» بکار برده اند. در بالای اضلاع بنا و در حد فاصل طاق نماها یک حاشیه با آجرهای پیش کرده وجود دارد که درون آن با زنجیره های تزئینی به شکل ابزارهای خطی شکسته که پی در پی تکرار شده اند تزئین شده است. در بالای این قسمت ابزار گیلویی شکل و قاب های چهار گوش وجود دارد که با آجرهای برجسته قاب سازی شده اند. در داخل قاب ها طاق نماهای هشت گانه را با اشکال زیبایی آجرکاری تزئین کرده اند. چهار قوس از طاق نماها به شکل رف و فرورفته ساخته شده و چهار قوس نیز به صورت مسطح احداث شده اند تزئینات آجر کاری که درون طاق نماها و لچکی ها به کار رفته شامل طرح های تزئینی زیگزاک، خطوط جناغی در هم افتاده که با نگاره های راست خط و مکرر آجری ایجاد شده اند. همچنین از طرح های هندسی و و طرح هایی با نمادهای چلیپایی برای پر کردن فضای درون طاق نماها استفاده شده است. به نظر می رسد، حاشیه درونی قوس های تو گرد با یک نوع خط بنائی که ممکن است ترکیبی از کلمات الله، محمد و علی را نشان دهد تزئین شده است.در بالاترین قسمت طاق نماها آجرهای پیشکرده که به صورت زوج بیرون زده اند در وسط هر ضلع جلب توجه می کنند. این آجرهای زوجی ممکن است محل اتکای داربست یا یک نوع تزئین باشد؛ بنابراین نمای درونی آرامگاه به ویژه در طاق نماهای فوقانی با استفاده از آجر کاری تزئینی نگاره های زیبایی را به وجود آورده اند. هم اکنون بر روی مرقد یک ضریح چوبی با طرح مشبک قرار گرفته که ابعاد آن حدود ۲۱۶× ۱۴۸×۲۲۲ سانتیمتر است. بر روی این ضریح چنین نوشته شده است: «۱۳۵۳ عمل عبدالعلی همدانی» قبری سیمانی در زیر ضریح به ابعاد ۹۸×۱۷۰ سانتی متر وجود دارد که فاقد هرگونه نوشته ای است.
مقبره زاهدشیر فاقد کتیبه، سنگ قبر و شجره نامه است. با بررسی و مطالعه متون و مستندات مکتوب مشخص شد تنها متن تاریخی که اشاره به چنین شخصیتی دارد کتاب شرفنامه بدلیسی نوشته شرف خان بدلیسی (درگذشته ۹۴۵ قمری-۱۵۹۹ میلادی) یکی از تاریخ نگاران برجسته ایرانی است. این کتاب تاریخ مفصل کردستان است که به زبان فارسی نوشته شده و از منابع اصلی تاریخی مربوط به اقوام کرد به شمار می آید. شرف خان بدلیسی، شرفنامه را در سال ۱۵۹۷ میلادی به پایان رساند.
